فرصت‌ها و تهدید‌هایی که تا اکنون این چیرگی برای انسان معاصر به ارمغان آورده از منظرهای بسیاری در دانش‌های مختلفی کاویده شده است. در ایران نیز اگرچه دولت‌های مختلف برای فراهم‌آوردن فناوری دسترسی به اینترنت زیرسازی‌هایی داشته‌اند اما همچنان جزو کشورهای فقیر در زمینه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و دسترسی خوب و استاندارد به فضای مجازی هستیم؛ هرچند کاربران معدود ایرانی با همین دسترسی‌های کم، انرژی بسیاری را معطوف این دهکده کوچک جهانی کرده‌اند. در این میان پژوهشگرانی نیز هستند که به ابعاد معرفتی این مسئله پرداخته‌اند.
یکی ازمعدود کسانی که به‌طور جدی درباره فضای مجازی در حوزه اندیشه‌ورزی فعالیت می‌کند، دکتر سعیدرضا عاملی است. دکتر عاملی، مدرس و پژوهشگر حوزه‌های ارتباطات، دنیای مجازی و جهانی‌شدن هم‌اکنون دانشیار گروه ارتباطات در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و رئیس دانشکده مطالعات جهان همین دانشگاه است. متن زیر تقریری است از گفت‌وگوی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای روزنامه همشهری با دکتر عاملی درباره تأثیرات جهان مجازی بر ظرفیت‌های دنیای واقعی که از نظرتان می‌گذرد.
با تولد فضای مجازی منطق جدیدی وارد زندگی بشر شد که درک آن منطق ما را با ظرفیت‌های بسیار بزرگی در جهان جدید مواجه می‌کند. در واقع از زمانی که مورس توانست با استفاده از علائمی پیام را از یک محیط حاضر به محیط غایب انتقال دهد انقلابی در ارتباطات انسانی به‌وجود آمد و انسان از این ظرفیت برخوردار شد که استبداد مکان را از بین ببرد، استبداد زمان را از بین ببرد و یک تجدید مفهومی از مکان و زمان به‌وجود بیاورد.
فضای مجازی صرفاً فضایی نیست که نگاه ابزاری به آن داشته باشیم بلکه یک فضای زندگی است به این معنا که به موازات همه ظرفیت‌های جهان واقعی، جهان مجازی قابلیت و ظرفیت ایجاد کرده است. طبیعتا این فضا یک فضای پیوسته به فضای فیزیکی است و می‌شود از رابطه این دو فضا، به رابطه لاله و لادن تعبیر کرد که یکی بدون دیگری نمی‌تواند حیات پیدا کند و در واقع از یک قلب و یک هستی برخوردار هستند. اما ظرفیت‌های فضای مجازی متفاوت و به‌مراتب از ظرفیت‌های جهان فیزیکی قوی‌تر است. این ظرفیت، نگرش و پارادایم جدیدی را وارد زندگی ما می‌کند که از آن به پارادایم دوفضایی‌شدن تعبیر می‌کنیم.
پارادایم دوفضایی‌شدن نگاهی است که همه حوزه‌های مطالعاتی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد. امروز شما پزشکی از راه دور را به‌عنوان یک پزشکی معنادار می‌شناسید. حتی جراحی از راه دور به‌عنوان حرفه‌ای جدید وارد پزشکی ما شده است.
طبیعتا در حوزه انسانی هم این مسئله سرایت دارد. جامعه‌شناسی ما یک جامعه‌شناسی دوفضایی باید باشد. ژورنالیسم ما یک ژورنالیسم دوفضایی است. مردم‌شناسی ما یک مردم‌شناسی دو فضایی است. روابط بین‌الملل امروز عرصه‌های مجازی‌اش بسیار اهمیت پیدا کرده است. تجارت در گذشته یک تجارت چرتکه‌ای بود که در دکان و مغازه یا شرکت‌های چندمنظوره تحقق پیدا می‌کرد اما امروز تجارتی که در فضای مجازی فقط در یک هفته بورس صورت می‌گیرد به اندازه ظرفیت یک قرن است. بنابراین این ظرفیت دوفضایی همه عرصه علم و مطالعات و زندگی ما را در بر گرفته است. اینکه گفتم قابلیت‌های فضای مجازی متفاوت است به این برمی‌گردد که چه درکی از کار در فضای فیزیکی داریم.
کار در جهان فیزیکی به دو شکل دستی یا مکانیکی است اما با تولد فضای مجازی، عرصه دیگری از کار به نام کار مجازی به‌وجود آمده و مفاهیمی وارد عرصه کار شده که بی‌نهایت ظرفیت ایجاد کرده است. کتاب در جهان واقعی تیراژ دارد اما در فضای مجازی یک بار کتاب را دیجیتال می‌کنید و در معرض استفاده قرار می‌دهید و بی‌نهایت امکان مصرف‌شدن دارد. بنابراین منطق جهان مجازی یک تولید به منزله بی‌نهایت تولید، یک تولید به منزله بی‌نهایت مصرف و یک تولید به منزله متمایل به بی‌نهایت توزیع است. این منطق بنیان اقتصاد را عوض می‌کند. در واقع جهان مجازی ظرفیت‌هایی که ایجاد می‌کند با یک تلاش متمایل به بی‌نهایت ظرفیت به‌وجود می‌آورد.
دلیل دیگری که این دو فضا از دو ظرفیت متفاوت برخورد هستند مفهوم زمان است. زمانی که ما در جهان فیزیکی تجربه می‌کنیم یک زمان خطی است که در آن گذشته، حال و آینده معنی دارد؛ یک لحظه می‌میرد و لحظه دیگر متولد می‌شود. ولی زمان مجازی یک مفهوم هندسی است و تابع رابطه خطی نیست. لحظات نمی‌میرند و دائم در این فضا زنده می‌مانند؛ به گذشته و حال و آینده ذخیره می‌شوند در این فضا و از یک ماندگاری یا یک ابدیت زمان در فضای مجازی برخورداریم و به همین دلیل است که شما می‌گویید زمان مجازی، 24ساعت، 7روز هفته، 365روز سال؛ یعنی زمانی که هرگز خواب ندارد، هرگز مرگ ندارد.
زمان همیشه زنده و حاضر است لذا اساساً مفاهیم اینجا و آنجا بر مبنای زمان را هم عوض می‌کند چون ما بر مبنای خورشید و زمین مفهوم زمان را درک می‌کنیم. در فضای مجازی با فضایی مواجه هستیم که به تعبیر من خورشید در آنجا همیشه تابان است. خورشید در فضای مجازی هرگز غروب نمی‌کند؛ فضا همیشه روز است. بنابراین این مفهوم زمان، انقلابی محسوب می‌شود. ما با دوفضایی‌شدن زمان روبه‌رو شده‌ایم؛ زمان مجازی و زمان فیزیکی.
